حمل سـريع كالا با حداقـل هزينـه‌هاي ثابت، از جنبـه‌هاي مهـم اقتصادي حملونقل دريايي محسوب ميشود. در مرحله تخليه كالا از كشتي به اسكله و بارگيري از اسكله به كشتي، هماهنگي، سرعت عمل و استفاده بهينه از ابزار و وسايل كارآمد، در كاهش يا افزايش هزينه‌ها، مشكلات و زيان هاي اقتصادي ناشي از تأخير در تخليه و بارگيري كالا مؤثر واقع ميشود.
كليه عمليات تخليه و بارگيري كالا، به طور زنجيره‌اي به هم پيوسته‌اند و اختلال در هر يك از آنها، زيانهاي اقتصادي در پي خواهد داشت.
برنامه‌ريزي صحيح براي پهلوگيري كشتيها در بنادر، فراهم‌سازي پايانه‌هاي مناسب مجاور يكديگر براي پهلوگيري كشتيها، تجهيز اسكله به ابزار و وسايل مدرن تخليه و بارگيري، در افزايش كارآيي و بازده تخليه و بارگيري، حركت سريع، بارچيني بهتر و كاهش تأخيرات مؤثر واقع مي‌شوند. به منظور كاهش خسارات كشتيها، دستورالعمل هايي براي تخليه و بارگيري آنها تهيه ميشود كه هدف از آنها كمك به افراد مسئول تخليه و بارگيري ايمن كشتيها براي ارتقاي ايمني آنهاست.
محدوده تنوع انواع كشتي هايي كه در حال حاضر به منظور حملونقل كالاهاي تجاري در سراسر جهان به فعاليت مشغول‌اند و انواعي كه براي پاسخگويي به تجارت و بازاريابي مدرن آينده پيش‌بيني شدهاند آن چنان وسيع است كه نمي‌توان فقط به يك روش استاندارد تخليه و بارگيري استناد نمود يا راهنماي استاندارد جامعي براي افسران مسئول تخليه و بارگيري در صنعت كشتيراني تدوين و پيشنهاد كرد. افزايش حجم و تنوع روز‌افزون كالاهاي تجاري و به تبع آن، ساخت انواع كشتي هاي خاص متناسب با نوع كالاي محمول، روش هاي حملونقل و تخليه و بارگيري كالا را نيز به حدي متنوع ساخته است كه براي هر كشتي و كالا، به افسر تخليه و بارگيري مسئول و متخصص در همان زمينه نياز است.
به نظر مي‌رسد كاربرد فزاينده سيستم هاي رايانه‌اي براي برنامه‌ريزي و هدايت توزيع بار در داخل كشتي به منظور سهولت در تنظيم اسناد و مدارك بار، از درگيري مستقيم افسر مسئول كشتي در بسياري از امور تخليه و بارگيري كاسته است. با وجود اين آيين‌نامه‌ها و شيوه‌هاي مختلف كار با كالاهاي گوناگون و الزام به اجراي آنها، نياز به هوشياري و بذل توجه خاص به جابه‌جايي كالا را به مراتب افزايش داده است. اگر قرار باشد كالاهاي تجاري امروز جهان ايمن و سريع به مقصد برسند؛ آگاهي و اشراف به اين شيوه‌ها و دستورالعمل ها ضروري است.
با اين تفاصيل مشاهده ميشود كه اهميت اصول جابه‌جايي و توزيع كالا در كشتي كمتر از اصول مانور و هدايت خود كشتي نيست و سابقه دانش، تجربه و تخصص افسران در امر تخليه، بارگيري و بارچيني هر نوع بار خاص، مراقبت از كالا در حين سفر دريايي، تأثير آن در سرعت و ايمني سفر و بازدهي تجارت دريايي از اهميت بسزايي برخوردار است؛ بدين ترتيب، كشتي هاي باري را از نظر كالاي محمول مي‌توان به انواع مختلفي تقسيم كرد كه هر يك از آنها بر اساس نوع كالا مستلزم كاربرد فن‌آوري مدرن در ساخت، افزايش سرعت مناسب در دريا و در عمليات بندري، بهبود ابعاد و طراحي و ساخت منطبق با تقاضاي بازار و الگوهاي تجارت روز، افزايش ظرفيت حجمي بار و شيوه‌هاي جديدتر و مناسب‌تر تخليه و بارگيري است. عمده‌ترين عامل تقسيم‌بندي كشتيها، كالاي محمول آنهاست؛ از اين رو، كالاهاي تجاري را در حملونقل دريايي و در حيطة صنعت كشتيراني مي‌توان به شرح ذيل دسته‌بندي كرد:
- كالاي فله خشك؛ نظير غلات، زغال‌سنگ، سنگ معدن، فسفات، فلزات و فرآورده‌هاي جنگلي
- كالاي فله مايع؛ نظير نفت و فرآورده‌هاي مختلف آن، مواد شيميايي و گاز مايع
- كالاي عمومي يا كالاي متفرقه؛ مشتمل بر مجموعه‌اي از انواع توليدات صنعتي، مواد عمل‌آوري شده، مانند چاي، قهوه، لاستيك و ادويه‌جات، و فهرست پايان‌ناپذيري از ساير مواد
- كالاي سردخانه‌اي؛ مشتمل بر انواع گوشت، ميوه‌جات و سبزيجات، قابل حمل در كشتي هاي سردخانه‌اي و غيرسردخانه‌اي
- كالاي تك محموله يا كالاي تجاري؛ مشتمل بر واحدهاي استاندارد
- كالاي كانتينري؛ مشتمل بر مجموعه‌اي از انواع متعدد كالا كه در ظرف واحدي به نام ”كانتينر“ حمل مي‌شوند
- ـ كالاي چرخ‌بار يا كالاي رو ـ رو؛ مشتمل بر كالاهاي عمومي و متفرقه كه مي‌توان آنها را به صورت تك‌محموله، يا روي ماشين‌آلات سبك و سنگين، وسايل نقليه، انواع خودرو و ساير اشكال كالاي تك‌محموله يا كالاي روي باركف حمل كرد. اين كالاها، اغلب در كاميون، تريلر و ساير وسايل نقليه به طور مستقيم به داخل كشتي وارد و از آن خارج مي‌شوند. كالاهاي چرخ‌بار، از نظر نوع و ماهيت بسيار گسترده و متنوع هستند
- كالاي سنگين؛ محموله‌هاي سنگين و غيرقابل تقسيم به اجزاي سبك‌تر كه اغلب با جرثقيل هاي سنگين بارگيري مي‌شوند و همراه با تريلر حامل بار به كشتي وارد و حمل مي‌شوند
- كالاي دوبه‌اي؛ كالاهايي كه در داخل دوبه بارگيري و با كشتي هاي دوبه‌بر حمل مي‌شوند.
امروزه، كالاهاي تجاري و كشتيها متنوع‌تر، پيشرفته‌تر و تخصصي‌تر از آن هستند كه بتوان شيوه‌اي عمومي و فراگير براي جابه‌جايي، تخليه و بارگيري، بارچيني و ساير موارد مرتبط با آن تدوين و توصيه كرد. كار با هر نوع خاصي از كالا، آيين‌نامه و دستورالعمل ويژه خود را مي‌طلبد و بالطبع افسران كشتيراني مسئول حملونقل كالا علاوه بر دوره‌هاي آموزش عمومي مرتبط با موضوع، به طور حتم بايد دوره‌هاي تخصصي مربوط به كالاهاي محمول در كشتي خود را طي كنند تا اهداف اصلي حملونقل و تجارت دريايي، يعني ايمني، سلامت و سرعت حمل كالاي تجاري تحقق يابد.
فرآيند تخليه و بارگيري از اسکله به کشتی و بالاعکس
عملياتي كه هنگام پهلوگيري كشتي در بنادر انجام ميشود. به طور معمول، هر نوع كشتي باري‌اي كه در كنار اسكله پهلو مي‌گيرد در حال تخليه كالاي وارداتي، بارگيري كالاي صادراتي يا انجام هر 2 عمليات تخليه و بارگيري به طور همزمان است. آنچه در ذيل تحت عنـاوين تخليـه و بارگيري آورده مي‌شـود، به طور عمـده شامل كالاهاي عمومي و كشتي هاي حامل كالاي متفرقه است كه در برخي ار موارد وجوه مشتركي با ساير انواع كالا و كشتي نيز دارند.
فعاليت هاي كشتي و پايانه پيش از تخليه و بارگيري
فرمانـده كشتـي، مسئول بارگيـري و تخليـه ايمن كشتـي اسـت و جزئيات عمليات تخليه و بارگيري، در قالب طرح تخليه و بارگيري از طرف نماينده پايانه تأييد ميشود. پيش از تخليه و بارگيري، فرمانده كشتي از موارد ذيل اطمينان حاصل مي‌كند:
- فهرست بازبيني با مشورت نماينده پايانه پيش از آغاز تخليه و بارگيري تكميل شده است
- تخليه و بارگيري كالا و تخليه يا پرسازي مخازن آب توازن تحت كنترل افسر مسئول كشتي است
- استقرار كالا و آب توازن، در طول روند تخليه يا بارگيري تحت نظارت است تا ساختار كشتي تحت تنش بيش از حد قرار نگيرد
- نماينده حمل پايانه از الزامات مربوط به هماهنگي ميان تخليه مخازن آب توازن و شيوه معمول بارگيري كالا در كشتي آگاه است
- مخازن آب توازن، مطابق با طرح بارگيري توافقي تخليه ميشود و تخلية آن به جريان آب روي بارانداز يا شناور مجاور منجر نمي‌شود
- بـراي تنظيـم مهار كشتـي و بررسي سايـر وضعيت هـاي معمـول و اضطراري تعدادي افسر و خدمه به كار گمارده شدهاند
- طرح تخليه و بارگيري به نماينده پايانه تحويل داده شده است و توافق هاي لازم، روي آن انجام شدهاند
- نماينده پايانه از ترازسازي كالا مطلع است
- اطلاعات مناسب درباره كالاي مورد نظر براي بارگيري دريافت شده و بدين ترتيب، امكان بارچيني و حمل ايمن كالا فراهم آمده است
- توافقنامه‌اي دربارة اقدامات لازم در زمان بارندگي يا تغييرات جوّي ديگري كه ممكن است براي كالا خطرزا باشد تهيه شده است
- در هنگام پهلوگيري كشتي كنار اسكله، هيچ نوع گرم‌كاري، نظير جوش‌كاري و برش‌كاري، بدون اجازه نماينده پايانه و برخلاف الزامات تعيين شده اداره بندر انجام نمي‌شود.
نماينـده پايـانه، مسئـول تخليـه و بارگيـري كـالا بر اساس ترتيـب قرارگيري انبارها و ظرفيت اعلام شده در طرح تخليه يا بارگيري است. او با مشورت فرمانده كشتي پيش از شروع تخليه و بارگيري فهرست بازبيني را تكميل مي‌كند. نماينده پايانه، هيچ گاه از طرح تخليه و بارگيري عدول نمي‌كند؛ مگر با مشورت قبلي و توافق فرمانده. او اسامي مسئولان پايانه يا نماينده شركت حمل و نقل مسئول تخليه و بارگيري و نيز نحوه تماس با آنها را براي فرمانده كشتي مشخص مي‌كند. ترازسازي كالا، هنگام تخليه و بارگيري بر اساس الزامات فرمانده بر عهده نماينده پايانه است. او وزن و نحوه استقرار كالاي بارگيري يا تخليه شده را ثبت مي‌كند و از انطباق وزن كالاهاي موجود در انبار كشتي با طرح تخليه و بارگيري نيز اطمينان حاصل مي‌كند. نماينده پايانه، از ايراد خسارت به وسيله تجهيزات تخليه و بارگيري به كشتي جلوگيري به عمل مي‌آورد و در صورت بروز خسارت، فرمانده را مطلع مي‌كند. همچنين او اطمينان حاصل مي‌كند كه هنگام توقف كشتي در اسكله هيچ نوع فعاليت گرم‌كاري در كشتي يا در مجاورت آن بدون اجازه فرمانده كشتي و انطباق با الزامات بندر انجام نمي‌شود.
فرمانده كشتي و نماينده پايانه، بايد در تمامي مراحل و در ارتباط با تمامي ابعاد عمليات تخليه يا بارگيري، با يكديگر توافق داشته باشند.
ملاحظات عمومي قبل از بارگيري
افسر اول كشتي، به طور معمول موظف به بررسي و محاسبه كليه اطلاعات مناسب و مربوط به بارگيري و تخليه كشتي است. او مقدار سوخت و روغن مصرفي كشتي، آب آشاميدني، خواربار و ساير مايحتاج حمل شده در كشتي را نيز در اين محاسبات لحاظ مي‌كند؛ زيرا اين بارها نيز بر آبخور كشتي براي ترك بندر، تعادل و تراز آن مؤثرند. برخي از ملاحظات عمومي قبل از بارگيري به قرار زيرند:
- طرح بارگيري كالا؛ ايجاد طرح يا نقشة بارگيري نشان‌دهندة محلهاي بارچيني صحيح كالايي كه قرار است بارگيري شود
- كارگر اسكله؛ سفارش گروههاي كارگري مورد نياز براي امور تخليه و بارگيري
- روش كار؛ مبني بر تعيين انجام تخليه يا بارگيري در كنار دوبه يا روي اسكله و بارانداز
- تجهيزات ويژه؛ تصميم‌گيري دربارة استفاده از تجهيزات مذكور در جابه‌جايي كالا
- قدرت برق مورد نياز؛ توجيه مهندسان كشتي مبني بر اينكه در صورت ضرورت، نيروي لازم براي كار دوارها، موتورها و ساير تجهيزات بارگيري در اختيار باشد
- آماده‌سازيها؛ آماده‌سازي درها و دريچه‌هاي تخليه و بارگيري در انبارها، برداشتن تسمه‌هاي مهار از كالاهاي عرشه قبل از تخليه، در صورت لزوم آماده‌سازي جرثقيلها و ديركهاي سنگين، افرازش ساير تجهيزات لازم براي جابه‌جايي بار، روشنايي مناسب و كافي انبارها همراه با اقدامات ايمني
- توجيه خدمه؛ آشناسازي خدمه و افسران با روشها و دستورالعملهاي تخليه و بارگيري
- اقدامات ويژه؛ پيش‌بيني و تدارك نيازمنديهاي ويژه، مانند حضور متصدي بارشماري و مسئول قفل و مهروموم انبار
تخليه و بارگيري در ساير انواع كشتيهاي باري
ويژگي خاص كشتي هاي باري با طرح و ساخت ويژه براي حمل كالاهاي خاص كه آنها را براي تخليه و بارگيري كالاي مورد نظر مناسب مي‌كند. به طور كلي، اكثر انواع كشتي هاي باري انبارهايي دارند كه بار از طريق دريچه‌هاي افقي روي عرشه اصلي و به حالت عمودي به آنها وارد ميشود و اغلب به جرثقيل مخصوص به خود مجهزند؛ با اين حال، انواع خاصي از كشتي هاي ويژه براي حمل كالاهاي خاص با توجه به نوع كالاي محمول، از انبارها و درهاي ورودي متفاوتي برخوردارند. انبارهاي آنها، ممكن است با عرشه‌هاي مياني به بخش هاي متعددي تقسيم شده باشند و تخليه و بارگيري در اين انبارها، از درها و دريچه‌هاي جانبي يا شيبراهه‌هاي واقع در سينه و پاشنه انجام شود.
كنترل آب توازن هنگام تخليه
فرمانده و نماينده پايانه، پس از توافق در مورد طرح تخليه از فقدان تنش اضافي به بدنه، مخازن فوقاني و سازه‌هاي مربوط اطمينان حاصل مي‌كنند و به منظور كاهش و حذف هر نوع آسيب ساختاري ناشي از تجهيزات تخليه و بارگيري به كشتي اقدامات لازم را انجام مي‌دهند.
براي استمرار نظارت كارآمد بر روند طرح تخلية كالا، فرمانده و نماينده پايانه بر اساس اطلاعات مربوط به مجموع ميزان بار تخليه شده و ميزان بار تخليه شده از هر انبار عمل مي‌كنند.
فرمانده و متصدي پايانه، هنگام ايجاد توازن در يك يا چند انبار، احتمال خروج بخارهاي قابل اشتعال از انبارها را مد نظر قرار مي‌دهند. احتياط هاي لازم، پيش از صدور اجازه اجراي فعاليت هاي عمليات گرم‌كاري در مجاورت يا بالاي اين فضا مورد توجه قرار مي‌گيرد.
فرمانده كشتي هر نوع تغيير در برنامه توازن و ساير موارد تأثيرگذار بر تخليه كالا را به اطلاع نماينده پايانه مي‌رساند و در كليه مراحل تخليه كالا از اجراي بازرسي مكرر اطمينان حاصل مي‌كند. فضاهاي مربوط به كالا و ساير فضاهاي مربوط به اطراف آن به خوبي تهويه مي‌شوند و افراد در صورتي اجازة ورود به اين قسمتها را خواهند داشت كه فضاهاي مذكور، مطابق رهنمودهاي سازمان بين‌المللي دريانوردي از ايمني برخوردار باشند. تخليه كالا از هر انبار و عمليات آب توازن، طبق طرح توافق شدة تخليه كالا انجام ميشود. به منظور كنترل آب توازن هنگام تخليه كالا، كشتي به صورت ايمن مهار و به وضعيت آب و هوايي و پيش‌بينيهاي محلي توجه ميشود. براي نظارت بر روند تخليه، آبخور كشتي به طور منظم خوانده ميشود. در صورت بروز خسارت يا ايجاد وضعيت خطرناك موضوع در اسرع وقت به نماينده پايانه اطلاع داده ميشود.
حفظ تعادل كشتي، همواره از اهميت بسياري برخوردار است و در صورت نياز به كجي آن حين تخليه كالا به دلايل عملياتي، اين ميزان در حداقل ممكن حفظ ميشود. ميزان تخليه در سمت اسكله با ميزان تخليه در سمت دريا همواره با يكديگر همخواني دارند تا از كجي كشتي به يك سمت ممانعت به عمل آيد. در نهايت، نظارت دقيق و نزديك بر مراحل نهايي تخليه كالا، متضمن كسب اطمينان از تخلية كامل كالاست.
در حين تخليه كالا، نماينده پايانه موظف به پيروي از طرح توافق شده براي تخليه است و در صورت نياز به اصلاح طرح، بايد با فرمانده كشتي مشورت كند. نماينده پايانه، بدون مشورت و هماهنگي با فرمانده كشتي، مجاز به تغيير شيوه توافقي براي تخليه كالا نيست. يكي از وظايف او آن است كه فرمانده كي را از اتمام تخليه هر انبار مطلع كند.
نماينده پايانه، بايد از ايراد خسارت به كشتي هنگام استفاده از تجهيزات تخليه يا پاك‌سازي انبارها ممانعت به عمل آورد و در صورت بروز چنين صدماتي تمهيداتي براي تعمير آنها فراهم كند. وي مسئوليت نظارت بر اطلاعات مربوط به اوضاع جوّي را نيز بر عهده دارد و موظف است پيش‌بيني هاي محلي در مورد اوضاع جوّي نامساعد را به اطلاع فرمانده برساند.
كنترل آب توازن هنگام بارگيري
فرمانده و نماينده پايانه، پس از توافق درباره طرح بارگيري روش عمليات را تأييد مي‌كنند تا تنش اضافي بر بدنه مخازن فوقاني و سازه‌هاي مربوط به آنها تحميل نشود. آنها به منظور جلوگيري از اعمال خسارت به كشتي به وسيله تجهيزات جابه‌جايي كالا، اطلاعات لازم را مبادله مي‌كنند. نماينده پايانه موظف است سنگيني يا بزرگي كالا، ارتفاع زياد چنگك اختصاصي يا برخورد بار با بدنه كشتي را در زماني كه مخازن فوقاني به طور كامل با كالا پوشيده شدهاند، به ويژه زماني كه بارريزي هوايي مجاز باشد، به اطلاع فرمانده كشتي برساند. از آنجا كه اين ضربات مي‌توانند موجب اعمال خسارت به سازة كشتي شوند؛ در آغاز عمليات تخليه و بارگيري و در انبارهاي كالا مراقبت هاي خاصي مد نظر قرار مي‌گيرد. نظارت مستمر بر عمليات جابه‌جايي كالا و ارتباطات مؤثر ميان پايانه و كشتي، به ويژه در طول تراز نهايي كشتي، از جمله اقدامات ضروري هنگام كنترل آب توازن در بارگيري كالاست. وضعيت تراز كالا، بايد با آيين‌نامه شيوه كار ايمن براي محموله‌هاي فلة خشك مطابق باشد. به منظور نظارت كارآمد بر روند تخليه و بارگيري، فرمانده و نماينده پايانه بايد به اطلاعات مربوط به ميزان كالاي بارگيري شده و نيز ميزان هر بار ريزش دسترسي داشته باشند.
در پايان بارگيري، فرمانده و نماينده پايانه به صورت مكتوب تأييد مي‌كنند كه كشتي مطابق با طرح بارگيري يا تغيير توافقي بارگيري شده است.
فرمانده كشتي، موظف است هر نوع تغيير در برنامه تخليه مخازن آب توازن يا ساير موارد تأثيرگذار بر بارگيري را به اطلاع نماينده پايانه برساند. حفظ تعادل كشتي از اهميت بسزايي برخوردار است و در صورتي كه بنا به دلايل عملياتي كجي آن ضرورت داشته باشد؛ مقدار كجي بايد در حداقل ممكن حفظ شود. فرمانده، بايد اطمينان يابد كه عمليات بارگيري تحت نظارت مستمر انجام شده است. همچنين، او موظف است در آغاز ترازسازي نهايي كشتي، نماينده پايانه را به منظور توقف فعاليت سيستم انتقال‌دهنده مطلع سازد.
نماينده پايانه نيز، موظف است فرمانده كشتي را از تغييرات انجام شده در توافقات مربوط به بارگيري كشتي مطلع كند و در پايان هر بار ريزش محموله، ميزان وزن بارگيري شده و نيز ادامه بارگيري بر اساس طرح توافق شدة بارگيري را به اطلاع فرمانده برساند. توزيع كالا در كشتي، بايد به نحوي باشد كه كشتي در حالت متعادل قرار گيرد و هيچ نوع خمشي در سازه آن ايجاد نشود.
پايانه، بايد از دستگاه توزيني با دقت حدود 1% در محدوده طبيعي ميزان بارگيري برخوردار باشد و نماينده پايانه، بدين طريق به طور مستمر بر وزن كالاي بارگيري شده نظارت داشته باشد و فرمانده كشتي را از آن مطلع سازد تا بتواند اين ميزان را با طرح بارگيري و محاسبات كشتي بر اساس علائم آبخور كشتي مقايسه كند.
اقدامات مهم در بارگيري
نماينده پايانه و فرمانده، پيش از آغاز بارگيري، با امضاي طرح بارگيري، توافق خود را درباره آن اعلام مي‌كنند. در طرح مورد توافق، ترتيب تخليه انبار كشتي، وزن هر بار ريزش كالا، كل وزن كالاي موجود در انبار و ميزان كالا به منظور ترازسازي آن در كشتي در صورت لزوم بيان ميشود. نماينده پايانه، به محض دريافت طرح اوليه بارگيري كشتـي، ميزان اسمـي بارگيري‌اي كه بـر اسـاس آن كشتي كـالا را دريافت مي‌كند و زمان تقريبي لازم براي تكميل هر بار ريزش را به اطلاع فرمانده مي‌رساند.
چنانچه تخليه كامل مخازن آب توازن پيش از ترازسازي در روند بارگيري، ميسر نباشد؛ فرمانده و نماينده پايانه درباره زمان لازم براي تعليق بارگيري و طول مدت آن توافق مي‌كنند. طرح بارگيري، به گونه‌اي آماده ميشود كه ميزان پمپ‌زني مخازن آب توازن و ميزان بارگيري به دقت در آن تعيين شده باشد تا از اعمال فشار زياد بر بدنه خودداري شود. ميزان كالاي مورد نياز براي دستيابي به آبخور خروج و تراز، به نحوي تنظيم ميشود كه بتوان طي يك بارگيري تمامي كالاي موجود در سيستم انتقال‌دهنده پايانه را تخليه كرد. نماينده پايانه، موظف است ظرفيت حجمي اسمي سيستم انتقال‌دهنده را در پايان بارگيري به اطلاع فرمانده برساند.
امكانات ارتباطي ميان كشتي و پايانه بايد به نحوي باشند كه پاسخگوي درخواست هاي مربوط به دريافت اطلاعات درباره روند بارگيري و انطباق سريع در هنگام نياز به تعليق بارگيري باشند. وضعيت استقرار كالا در سيستم انتقال‌دهنده و زمان پاسخگويي در وضعيت درخواست براي توقف اضطراري از اهميت بسزايي برخوردار است.
